Müjder Alptekin
Bilim Uzmanı
MuhasebeTR
I. Giriş:
Önceki iki makalemizde çalışanları hile yapmaya iten nedenlere hile unsurları olarak kısaca değinmiştik. İşletmede hile yapılmasını önlemek için öncelikle çalışanları hile yapmaya iten nedenlerin detaylı bir şekilde incelenerek bu nedenlerin ortadan kaldırılmasına yönelik çalışmaların yapılması gerekir.
II. Çalışanları Hile Yapmaya İten Nedenler:
Hile ile ilgili yapılan birçok araştırmanın sonuçları çalışanların tümünün hile yapabilecek konumda olduklarını veya olabileceklerini göstermektedir. Şirketin büyüklüğü veya iç kontrol yapısı ne kadar güçlü olursa olsun dürüst olmayan insanların her yerde var olabileceği bir gerçektir. Ve bu nedenle hile riski her zaman mevcuttur. Hilekârlar her yaştan, her cinsiyetten, her dinden ve her gelir grubundan olabilmektedir. Herhangi bir çalışan için asla hile yapmayacağını söylemek yanlış bir tutum olacaktır. Dürüst insanlar bile bazı durumlarda hile yapabilmektedirler. Oldukça dürüst olduğu bilinen bir çalışanın özel hayatında neler olup bittiğini, herhangi bir sıkıntısının olup olmadığını bilmek oldukça zordur. İşletme çalışanlarının duruma göre sergiledikleri dürüstlük ölçüleri ile ilgili yapılan araştırmalardan çarpıcı bulgular ortaya çıkartılmıştır. Bu araştırmalardan çıkan bir sonuca göre; çalışanların %10’u her durumda, %75’i önüne bir fırsat çıktığında hile yapmaktadır. İşletmelerde çalışanların %15’i ise hiçbir koşulda hile yapmamaktadır. Durum ne olursa olsun hile yapan çalışanlar ve ne olursa olsun yapmayanlar için işletmenin yapılabilecek fazla bir hareketi bulunmamaktadır. Ancak, gerekli fırsatı bulduğunda hile yapan çalışanlar esas önlem alınması gereken gruptur. Bu grupta ortaya çıkan oldukça fazladır. Bu nedenle alınacak her türlü önlemle fırsat faktörünün gerçekleşme olasılığını en aza indirmek, bu grubun hile yapma olasılığını da bir o kadar azaltmış olacaktır. Her ne kadar hile yasa dışı bir eylem olup ve ortaya çıkarıldığında cezai müeyyideye maruz kalma olasılığı olsa da personel ve yöneticiler tarafından hileye başvurulmaktadır. Özellikle hırsızlık ve zimmete para geçirme üzerinde durulması gereken noktalardır.
Geleneksel hile araştırmalarından olan Dr. Donald Cressey‟in araştırması hilenin neden yapıldığı sorusuna en iyi cevabı almayı sağlamaktadır. Hilenin arkasındaki motivasyonların bulunması hileyi önlemek açısından oldukça önemlidir. Önemli bir hile araştırmacısı olan Dr. Donald Cressey, insanların neden hile yaptıklarını açıklayan hile üçgeni teorisini geliştirmiştir. Cressey, hile yapmaktan dolayı suçlu bulunan mahkûmlarla görüşme kararı almış ve hapishanede yaklaşık 200 mahkûmla görüşme yapmıştır. Araştırmada gelinen sonuç kişilerin hileye eğilimleri; baskı, fırsat ve kendini haklı gösterme unsurları bir araya geldiğinde artmaktadır” şeklinde olmuştur. Hileyi önleme ve bulmada etkili olabilmek için, kişileri hile yapmaya iten nedenleri öncelikle anlamak gerekmektedir. Fırsat, baskı ve bahane üç elzem unsur olarak bütün hile tiplerinin sınıflandırılmasında yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır.
BASKI
FIRSAT HAKLI GÖSTERME
Hile Üçgeni
Bu hile üçgeninin işleyişi aşağıda basit bir örnek üzerinden açıklanmıştır. Çalışan, kumar tutkusu nedeniyle büyük tutarlı bir borç altına girmiştir. Gelir düzeyinin yetersiz olması nedeniyle borcunu ödeyememiş ve ölüm tehdidi almaya başlamıştır. (Baskı) İşletmede sağlıklı bir iç kontrol yapısı ve denetim mekanizması olmadığından çalışan yakalanmayacağını düşünerek parayı zimmetine geçirmektedir. (Fırsat) Yakalandığında, yaptığı eylemin ahlaki nitelik taşımadığını bilse de parayı sonradan yerine koyacağını ve bu nedenle suçlanabileceğini tahmin etmediği gibi bahaneler ileri sürerek kendini haklı gösterme çabası içine sokabilmektedir. (Haklı Gösterme)
Örnekte görüleceği üzere üç unsurun bir araya gelmesi ile hile eylemi meydana gelmiştir. Çok kesin olarak söylenemese de bu üç unsurun birinin veya birkaçının olmaması hileyi ortadan kaldırabilecek veya olasılığını azaltabilecektir.
Baskı Unsuru:
Baskı, en genel anlamda, bireylerin kişisel özgürlüklerini engelleyen, onları kendi iradeleri ve istekleri hilafına düşünmeye ve davranmaya itmeyi hedefleyen bir fiil ve suç unsurudur. Oldukça ahlaklı, dürüst bir kişinin, suç işleyebilecek bir kişi haline gelmesinin arkasındaki itici güçtür. Hile, işletme çalışanını bir nedenle hile yapmaya yönlendiren “motivasyon” ile başlamaktadır. Motivasyon çalışan üzerinde bir nedenle baskı unsuru oluşturmaktadır. Kişiyi hırsızlığa yönlendiren birçok motivasyon olmasına karşı, işletme çalışanını hileye yönlendiren en önemli motivasyon “Ekonomik Motivasyon” dur. İşletme çalışanlarını hile yapmaya yönlendiren baskı unsurları genelde üç ana bölümde toplanmaktadır. Bunlar aşağıdaki gibidir:
· Mali İçerikli Baskılar:
Yapılan bir araştırmanın sonucuna göre, hilelerin %95’i mali ve kötü alışkanlıklardan doğan baskılar sebebiyle ortaya çıkmaktadır. Kişilerin çeşitli sebeplerden dolayı paraya gereksinim duymaları sonucu meydana gelmektedir. Genel olarak mali içerikli baskılar aşağıdaki unsurlardan dolayı oluşmaktadır;
- Para hırsı ve açgözlülük,
- Güzel yaşama isteği,
- Yüksek tutarlarda kişisel borçlar,
- Yüksek tutarlı sağlık harcamaları,
- Yüksek tutarlı eğitim harcamaları,
- Beklenmeyen mali gereksinimler.
Bu liste çok ayrıntılı ve eksiksiz bir liste değildir. Ancak, bu listedeki baskı unsurları yapılan birçok hileyle bağlantılıdır. Araştırmacılar hile yaparak eline yüksek tutarlarda para geçen hilekârların bunu lüks otomobiller, evler; pahalı mücevherler, takılar alarak harcadıklarını ortaya çıkartmışlardır. Birçok insan bu tarz kişiler mali sıkıntılar içinde olduklarını asla düşünmezler.
· Kötü Alışkanlıklardan Doğan Baskılar:
Kötü alışkanlıklardan ötürü doğan baskılar mali içerikli baskılarla bağlantılıdır. Kişinin alkol veya uyuşturucu bağımlısı olması, kumarbaz olması ve gece hayatına olan düşkünlüğü hileyi doğurabilecek nedenler arasında sayılmaktadır. Hileyi motive eden unsurlar arasında bu tür alışkanlıklar en kötü tür olarak bilinmektedir. Çocuğuna veya kocasına uyuşturucu veya içki parası götürebilmek için yolsuzluk yapan kadın çalışanlar, çok başarılı çalışma hayatı olduğu halde kumar tutkusu nedeniyle yolsuzluk yapan yönetici örnekleri oldukça çoktur.
· İşle İlgili Baskılar:
Mali baskılar ve kötü alışkanlıklar sebebiyle doğan baskılar hileyi tetikleyen en önemli motivasyon unsurlarıdır. Ancak, bazı kişiler de işle ilgili birtakım sıkıntılardan ötürü de yolsuzluk yapmaktadırlar. Bu sıkıntılara örnek olarak, kişinin beklediği terfiyi alamaması, gereken takdiri görmediğini düşünmesi, işi kaybedeceği korkusu, işinden memnun olmaması, haksızlığa uğradığını düşünmesi ve düşük ücretle çalıştırılması gibi durumları verebilir. Bu şekilde gruplandırılmış baskı türlerinin herhangi birine dâhil olmayan birçok baskı unsurları da bulunmaktadır. Her insan hayatında baskılarla yüz yüze kalmaktadır. Birçok insan için başarılı olmak dürüst olmaktan daha önemlidir. Sosyologlar her kişinin dürüst olmamak için bir fiyatının olduğunu söylemektedirler.
Sonuç olarak kesin olan bir şey var ki, baskı unsurunu azaltmak ya da ortadan kaldırmaya çalışmak, ısıyı ateşten uzak tutmak kadar hilelerin engellenmesinde oldukça önemlidir.
Fırsat Unsuru
Fırsat birşeyin yapılmasına elverişli ve uygun düşen şart ve durumdur. Diğer bir deyişle, fırsat çalmaya uygun ortamın varlığıdır. Hileyi yapma, gizleme veya cezadan almaktan kurtulma fırsatı hile üçgeninin ikinci unsurudur. Bir işletmede hile yapmaya fırsat veren başlıca unsurlar şunlardır:
- Hileli davranışı önlemeyi veya ortaya çıkarmayı sağlayan iç kontrol sisteminin eksikliği veya sistemin etkin çalışmaması
- Yapılan işin kalitesini belirlemede eksiklik
- Hile yapanları cezalandırmada yetersizlik
- Bilgiye erişim eksikliği, ilgisizlik ve kapasite yetersizliği
- Denetim eksikliği
İşletme sahipleri veya tepe yönetimini en fazla ilgilendiren unsur fırsat unsurudur. Diğer iki unsura doğrudan müdahale edilemeyeceği halde, fırsat olasılığını en aza indirme olanağı işletmenin elindedir. İç kontrol sistemi, işletmelerde fırsat olasılığını en aza indirme çalışmalarında en önemli unsurlardandır. İşletmelerde olmayan veya zayıf düzeylerdeki iç kontrol sistemleri, hile eylemine üst düzeylerde olanak vermektedir.
Haklı Gösterme Unsuru
Hile üçgeninin üçüncü ve son ayağı olan haklı gösterme unsurunda, hilekârlar psikolojik olarak yaptığı hileyi haklı gösteren bir takım nedenler ileri sürerek, kendilerini vicdani olarak rahatlatmaktadırlar. Genel olarak haklı gösterme unsurları aşağıdaki gibidir:
Hile üçgeninin üçüncü ve son ayağı olan haklı gösterme unsurunda, hilekârlar psikolojik olarak yaptığı hileyi haklı gösteren bir takım nedenler ileri sürerek, kendilerini vicdani olarak rahatlatmaktadırlar. Genel olarak haklı gösterme unsurları aşağıdaki gibidir:
- Parayı sadece ödünç alıyordum, geri ödeyecektim.
- Bunu herkes yapıyor, kimseyi incitmiyorum.
- Daha fazla parayı hak ediyordum. Bunu zaten bana borçlular.
- İşletme için eksikliği hissedilecek, sorun olacak bir miktar değil.
İşletmelerin haklı gösterme gerekçelerinin üstesinden gelmeleri gerekmektedir. Çalışanlara etik kuralların anlatılması, hile yapanların kesinlikle cezalandırılacağının bildirilmesi, işletmede bir ahlak yasasının oluşturulması ve çalışanların gerektiği bir biçimde eğitilmesi yapılması gereken işlemler arasında sayılabilir. Doğru olmayan, kabul görmeyen ve yasal olmayan bir eylem olarak hileye başvuran kişinin kendi vicdanını rahatlatması için, yaptığı hileyi kendince meşrulaştırabilmesi gerekir. İnsan kendi kendini ikna etmedikçe hileye başvurmayacaktır. Diğer bir deyişle, çalmak eyleminin her ne kadar kabul gören bir eylem olmasa da içinde bulunulan koşullar gereği kabul edilebilir olduğuna kendini inandırmalıdır.
III. Sonuç:
Hile ile ilgili yapılan araştırmalarda çıkan sonuca göre; çalışanların %10’unun her durumda, %75’inin önüne bir fırsat çıktığında hile yaptığı bir ortamda hileli eylemler işletmeler için her zaman bir risk oluşturmaktadır. Bu riski ortadan kaldırabilmek için hileyi doğuran koşulların ne olduğunun iyi analiz edilmesi gerekir. Hileleri gerçekleştikten sonra ortaya çıkarmak yerine, hilelerin oluşumunu önlemek daha akılcı, etkili ve ekonomik bir yoldur.
Kaynakça:
1- Ayşe Ertürk, İşletmelerde Hata ve Hileyi Önlemede İç Kontrol Sisteminin Etkililiği ve Bir Uygulama,
2- H. Neil Fishman & H. Robert Colson; Signs of Fraud: A Case by Case Review,
3- Martin T. Biegelman & Joel T. Bartow; Executive Roadmap to Fraud Prevention and Internal Control,
4- Murat Azaltun; Otel İşletmelerinde Hata ve Hile Önleme Aracı Olarak İç Kontrol,
5- Nejat Bozkurt; İşletmelerin Kara Deliği Hile; Çalışan Hileleri,
6- Thomas A Buckhoff; Employee Fraud:Petpetrators and Their Motivations,
7- W. Steve Albrecht &Chad O. Albrecht; Fraud Examination,
