Müjder Alptekin
Bilim Uzmanı
MuhasebeTR
Dünya genelinde giderek artan hile olayları, işletmelerin belirledikleri hedeflere ulaşmalarında önlerindeki en büyük engellerden bir tanesi haline gelmiştir. Muhasebe hata ve hileleri, işletmeleri hedeflerinden uzaklaştırmakla kalmayıp, aynı zamanda toplum içerisindeki imajını zedeleyerek güvenin sarsılmasına, işletmelerin iflasına ve yatırımcıların mağdur olmasına da sebebiyet vermiştir.
1. Muhasebede Hata:
Hata kelimesi Türkçe sözlük de “yanlış, yanlışlık, yanılma, istemeyerek ve bilmeyerek yapılan yanlış, kusur” olarak tanımlanmaktadır. Muhasebe hataları; unutkanlık, dikkatsizlik, ihmal, bilgisizlik veya tecrübesizlik nedeniyle muhasebe işlemi ve kayıtlarında yapılan yanlışlıklardır. Muhasebe hataları genel olarak kanunlara, yönetmelik ve yönerge gibi yasal mevzuata, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ile işletme politikalarına ve doğruluğu kabul edilen diğer ilke ve prensiplere aykırı ancak kasıt unsuru içermeyen fiil ve davranışlar olarak tanımlanabilir. Yapılan bu yanlışlar ya da hatalarda kişiler, kendi çıkarları doğrultusunda bilerek veya isteyerek bu davranışları yapmazlar. Yanlışlıklar ve hatalar bilgisizlik ve ihmalkârlıktan dolayı yapılmaktadır. Ancak istemeyerek de olsa yapılan bu muhasebe hataları, en az hile, yolsuzluk eylemleri kadar işletmelere zarar verebilmektedir. Bir işletmenin ekonomik açıdan tanınması veya değerlendirilmesi muhasebe raporlarına bakılarak yapılabilmektedir. Bu nedenle finansal tablolarda veya muhasebe kayıtlarında yapılan hatalar yanlış değerlendirilmelere sebep olabilmektedir.
Muhasebe Hatalarının Türleri:
· Matematik Hataları
· Kayıt Hataları
· Nakil Hataları
· Unutma ve Tekrarlama Hataları
· Bilanço Hataları
2. Muhasebede Hile:
Muhasebe hileleri, günümüzde işletmelerin iflasına ve yatırımcıların mağdur olmasına kadar varabilecek çok büyük zararlara neden olmaktadırlar. Şirket skandallarının da ortaya koyduğu gibi, her işletme için dikkat edilmesi gereken bir tehdit unsuru haline gelmiştir. İngilizcede “fraud” sözcüğünün karşılığı Türkçe’ ye hile olarak çevrilmiş olup, yolsuzluk, sahtekârlık ve usulsüzlüğü de içine alan bir kavram olarak kabul edilmiştir. Bir şeyi başkalarından yasal olmayan bir şekilde elde etmenin iki yolu mevcuttur. Bunlardan bir tanesi fiziksel kuvvet kullanmak, diğeri ise hile yapmaktır. İlk tanım soygun yapmak anlamına gelmektedir. Ayrıca bu kavram daha çok şiddet ve medyatik bir içeriğe sahiptir. İkinci tanım ise aldatma, güven ve üçkâğıtçılık kavramlarını içermektedir ve hilenin unsurlarını oluşturmaktadır. Ayrıca, hile soyguna nazaran daha büyük kayıplar verilmesine neden olmaktadır.
Hile eyleminde ortaya çıkan ana unsurlar aşağıdaki gibidir:
Hile eyleminde ortaya çıkan ana unsurlar aşağıdaki gibidir:
· Hile, gizli yapılan bir eylemdir.
· Hile yapan kişi kendisine fayda sağlar.
· Hile eyleminde kesinlikle kasıt unsuru bulunmaktadır.
· Hile eyleminden işletme her durumda zarar görür.
Muhasebe hilesine başvurmanın nedenleri çok çeşitli olabilir. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
· Vergi kaçırma düşüncesi
· Zimmetlerin gizlenmesi
· Daha az kar dağıtma isteği
· Hak edilmeyen teşviklerden yararlanma arzusu
· Yolsuzlukların gizlenmesi
· Ortakların birbirini yanıltma istekleri
Sıkça görülen muhasebe hilelerini aşağıdaki şekillerde sınıflandırmak mümkündür.
· Kasti hatalar
· Kayıt dışı işlemler
· Sahte belge düzenlenmesi ve kullanılması
· İşlemden önce ve sonra kayıt
· Uydurma hesaplar
· Bilanço hileleri
· Bilgisayar hileleri
3. Hata ve Hile Ayrımı
Hata ve hile kavramları arasındaki en önemli fark “kasıt” unsurudur. Muhasebe hatası yapan bir kimse, işletmeye bilerek zarar vermek istememiştir. Genellikle bilgisizlik, tecrübesizlik ya da dikkatsizlik sonucu ortaya çıkan muhasebe hataları, işletmelere zarar verebilecek niteliklerde olsalar da, hile eyleminde olduğu gibi suç unsurunu doğuracak faktörleri içermezler. Hile eyleminde işletmeye zarar verilirken eylemde bulunan kişi fayda görmek amacıyla, isteyerek ve kasten bu faaliyetlerde bulunmaktadır.
4. Hile Unsurları
Hile ile ilgili yapılan birçok araştırmanın sonuçları çalışanların tümünün hile yapabilecek konumda olduklarını veya olabileceklerini göstermektedir. Şirketin büyüklüğü veya iç kontrol yapısı ne kadar güçlü olursa olsun dürüst olmayan insanların her yerde var olabileceği bir gerçektir. Bu araştırmalardan çıkan bir sonuca göre; çalışanların %10” u her durumda, %75‟ i önüne bir fırsat çıktığında hile yapmaktadır. İşletmelerde çalışanların %15‟ i ise hiçbir koşulda hile yapmamaktadır. Hileyi önleme ve bulmada etkili olabilmek için, kişileri hile yapmaya iten nedenleri öncelikle anlamak gerekmektedir. Fırsat, baskı ve bahane üç elzem unsur olarak bütün hile tiplerinin sınıflandırılmasında yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır.
· Baskı Unsuru: İşletme Çalışanları üzerinde çeşitli nedenlerle ortaya çıkan baskılar (Örneğin çalışanın borcu nedeni ile ölüm tehdidi alması),
· Fırsat Unsuru: İşletmenin hile yapılmasına fırsat verecek bir yapı içerisinde bulunması ( Örneğin çalışanın işletmede sağlıklı bir iç kontrol yapısının olmadığını düşünerek rahatlıkla parayı zimmetine geçirmesi),
· Haklı Gösterme Unsuru: Yapılan hileleri haklı gösterme çabaları ( Örneğin çalışanın aldığı parayı sonradan yerine koyacağını, bununla suçlanacağını düşünmediğini ileri sürmesi).
5. Hilelerin Ortaya Çıkartılması ve Önlenmesi
Hilenin önlenmesi çalışmaları her işletmenin dikkate alması gereken bir konudur. Bu aşama henüz hile ortaya çıkmadan oluşturulacağından olayda daha önemli bir rol almaktadır. Hile gerçekleştikten sonra bunun ortaya çıkartılması daha zor, zahmetli ve maliyetli olmaktadır. İşletmeler hile eyleminin “Fırsat” ayağını kontrol altına almak zorundadır. Bunun için; etkili bir iç kontrol sistemi kurulması ve işletme içerisinde etik değerler ve dürüstlüğün ön plana çıktığı bir davranış tarzının yerleştirilmesi önemlidir. Hileler meydana geldikten sonra ortaya çıkartılması hilelerin önlenmesinden daha zordur. Hile kasıtlı bir davranış olduğundan genelde gizleme unsurunu da içerisinde taşır. Bu sebeple denetimlerde ortaya çıkartılması oldukça güçleşmektedir.
İşletmelerde hilelerinin ortaya çıkartılması eylemi, hileli olabilecek belirtilerin, göstergelerin (Red Flags) tanımlanması ile başlar. Bir çalışanın yaşam düzeyinde aşırı yükselmeler, bir belgenin kayıp olması, muhasebe kayıtlarında olmaması gereken bir durumun ortaya çıkması, analitik incelemelerde anormal bir durumun saptanması bir zimmete para geçirmenin belirtisi olabilir. Bunlara ek olarak çalışanlar veya üçüncü kişiler tarafından yapılan ihbarlar hilelerin ortaya çıkartılmasında çok yüksek bir paya sahiptir.
İşletmelerde hilelerinin ortaya çıkartılması eylemi, hileli olabilecek belirtilerin, göstergelerin (Red Flags) tanımlanması ile başlar. Bir çalışanın yaşam düzeyinde aşırı yükselmeler, bir belgenin kayıp olması, muhasebe kayıtlarında olmaması gereken bir durumun ortaya çıkması, analitik incelemelerde anormal bir durumun saptanması bir zimmete para geçirmenin belirtisi olabilir. Bunlara ek olarak çalışanlar veya üçüncü kişiler tarafından yapılan ihbarlar hilelerin ortaya çıkartılmasında çok yüksek bir paya sahiptir.
İşletme bünyesinde iç denetim, iç kontrol ve risk yönetim birimlerinin oluşturulasının yanı sıra bağımsız denetim hizmeti almak ve aşağıda belirtilen yöntemleri işlevsel kılmak hile ile mücadeleyi etkinleştirecektir.
· İşletmede “çalışma manifestosu” hazırlayarak dürüst çalışmayı öne çıkarmak,
· Bilgi güvenliği politikaları oluşturmak,
· Muhasebe kayıtlarının güvenliğini sağlamak,
· Düzenli ve çapraz kayıt kontrolü yapmak,
· Hileye zemin hazırlayan anlaşmaları önlemek,
· Çalışanları izlemek ve değerlendirmek,
· Uyarı mekanizmaları kurmak,
· İhbar hattı kurmak,
· Disiplin kurulları oluşturmak ve cezalandırmak,
· Denetim komiteleri oluşturmak,
Sonuç:
İşletmelerde yapılan hata ve hilelerin önlenmesi için öncelikle hata-hile kavramlarının iyi bilinmesi gerekir. İşletmelerde meydana gelen hata ve hilelerin yapılma nedenlerinin incelenmesi ile birlikte hata ve hile çeşitlerinin irdelenmesi, işletmedeki hile riskinin ortaya çıkartılmasını ve gerekli önlemlerin alınmasını sağlayacaktır.
Kaynakça:
1- Ali İhsan Özeroğlu; Finansal Aldatmaca ve İşletme Hileleri
2- Ayşe Ertürk; İşletmelerde Hata ve Hileyi Önlemede İç Kontrol Sisteminin Etkililiği ve Bir Uygulama
3- Gülhan Genç; Hileli Finansal Raporlama,
4- Nadire Güneş; İşletmelerde İç Kontrol Sisteminin Hileli Finansal Raporlamayı Önlemedeki Rolü: Kahramanmaraş’ta Bir Alan Çalışması
5- Nejat Bozkurt; İşletmelerin Kara Deliği Hile; Çalışan Hileleri
6- Maliye Hesap Uzmanları Derneği; Denetim İlke ve Esasları
7- Özgür Çatıkkaş ve Yıldırım Ercan Çalış: İşletmelerde Muhasebe Hilelerinin Önlenebilmesi İçin Hile Belirtileri
8- Sezai Dumanoğlu; Hata ve Hile Ayrımı: Hile Denetimi
9- Zafer Kirik; Muhasebe Hata ve Hileleri ile Muhasebe Mesleğinde Etik: Afyonkarahisar’da Muhasebeciler Üzerine Bir Araştırma
